సంధుల విఙ్ఞానము.,15..అపదాది స్వర సంధి

5.అపదాది స్వర సంధి

"అంద్వవగాగమంబులందప్ప నపదాది స్వరంబు పరమగునప్పుడచ్చునకు సంధి యగు"

(అందు+అవక్+ ఆగమంబులు  .,అంద్వాగమంబులు)

పదము కానిది అపదము.,దానిలో నున్నఅచ్చు ఆదిస్వరము అది "అపదాదిస్వరము"
అందు అవక్ వంటి ఆగమాలు తప్పించి మిగిలిన పదాలుకాని ఆజాది ఆగమాలు ప్రత్యయాలు గాని పూర్వపదమందలి అచ్చుకు పరమైతే సంధి నిత్యముగా జరుగుతుంది.
అందు..,అవక్  వంటి పదాలు పరమైతే యధాసంభవాలుగా అంటే సంధి జరిగితే సంధి రూపము...సంధి జరగని యెడల యడాగమము వస్తుందని అర్ధము.

అంద్వాగమంబులు తప్పించి మిగిలిన పదాలకుదాహరణ
మూర+ఎడు...మూరెడు(అ+ఎ..,ఎ)
వీసె+ఎడు....వీసెడు  (ఎ+ఎ..,ఎ)
అర్ధ+ఇంచు..,అర్ధించు(అ+ఇ.,ఇ)
నిర్జి+ఇంచు...నిర్జించు(ఇ+ఇ.,,ఇ)
పై ఉదాహరణలయందు..సంధి నిత్యముగా జరిగి పరస్వరం ఆదేశమైనది.

అంద్వాగమంబులు  అయితే యథాసంభవాలు..సంధి జరగవచ్చు లేదా  యడాగమము రా వచ్చు
ఉదాహరణలు
1.రాముల+అందు...రాములందు(అ+అ,,అ)  అకార సంధి
రాములయందు....(అ+అ..య్) యడాగమమొచ్చిన రూపము

2.హరి+అందు.,హరియందు...సంధి లేదు  యడాగమమే అవశ్యం
3.తొమ్మిది+అవది..తొమ్మిదవది..(ఇ+అ,.అ)ఇకార సంధి
తొమ్మిదియవది,.,,యడాగమము వచ్చిన రూపము.

6.ద్విరుక్తటకారసంధి.

కుఱు..చిఱు...కడు...నిడు.,.నడు...శబ్దములందలి   ఱ..,డ  లకు అచ్చు పరమగునప్పుడు  ద్విరుక్త టకారంబగు

ఱ..డ   లు అనగా   బండిరాకు(శకటరేఫకు) డకారానికని అర్ధము.
ద్విరుక్త టకారమనగా  రెండుసార్లు చెప్పబడిన  టకారమని  అనగా "ట్ట"  అని అర్ధం.
కుఱు..చిఱు  అనే శబ్దాలలోని" ఱ"  (శకటరేఫ)కు కడు,,,నడు...నిడు,..శబ్దాలలోని డకారమునకు  గాని అచ్చు పరమగునప్పుడు ద్విరుక్త టకారం  (ట్ట) ఆదేశంగా వస్తుందని సూత్రార్ధము.
కుఱు+ఉసురు..,కుట్టుసురు (ఱ్+ఉ+ఉ..ట్ట్+ఉ,.ట్టు)
చిఱు+అడవి.....చిట్టడవి..(ఱ్+ఉ+అ...ట్ట్+అ...ట్ట)
కడు+ఎదురు...కట్టెదురు..(డ్+ఉ+ఎ...ట్ట్+ఎ..ట్టె)
నడు+అడవి...నట్టడవి...(డ్+ఉ+అ..,ట్ట్+అ...ట్ట)
నిడు+ఊర్పు...నిట్టూర్పు..(డ్+ఉ+ఊ...ట్ట+ఊ...ట్టూ)

పై ఉదాహరణలు గమనించినచో  ద్విరుక్త టకారము ఆదేశమైనపిమ్మట  నిత్యసంధి అయిన ఉకార సంధి ప్రతిచోట జరిగినది,,మిత్రులు గమనించ గలరు

అయితే ఈ సంధిని ఫ్రౌఢ వ్యాకరణం.."చిఱు"  అనే పదానికి బదులుగా  "చిట్టి "  అనే పదాన్ని తీసుకున్నది

చిట్టి+అడవి  చిట్టడవి,,,ఇకార సంధి
చిట్టి+ఆముదము...చిట్టాముదము
చిట్టి+ ఉడుకు..చిట్టుడుకు

కాని.,సాదారణముగా ద్విరుక్తటకార సంధికి  బాలవ్యాకరణాన్నే ప్రామాణికంగా తీసుకుంటారందరు..కుఱు చిఱు నడు నిడు సూత్రమే మిగిలిపోయింది.
ఏలననగా
చిట్టి+చాప ..చిట్టిచాప...చిటిచాప
చిట్టి+పాప  చిట్టిపాప    చిటిపాప
చిట్టి+తాళము..చిట్టితాళము...చిటితాళము  అనేరూపాలున్నాయి..హల్లుపరమైనప్పుడు  ద్విరుక్త టకారములోని ఒక ట లోపించినది....అదీ  బాల వ్యాకరణములోని "అక్కడాదులజడ్డకు లోపంబు బహుళంబుగానగు"  అనే సూత్రము వలననే సిద్దిస్తుంది.

అయితే  మనమిక్కడ గమనించ వలసిన ముఖ్యాంశమొకటున్నది..
కుఱు...,చిరు ...నడు.,,నిడు  అనే పదాలున్నాయా? లేవు కదా? కడు   అనే పదమున్నది వాటి పూర్తి రూపాలిలా ఉంటాయి
"కుఱుచ" బుద్ధి ..."చిఱుత" ప్రాయము...."నడుము"సన్నన
"నిడుద"(పొడవు)మిక్కిలి ...."కడు"సామార్ధ్యము
ఇవి అసలు శబ్దాలు   వీటిని సమానం చేసే సమయంలో ఒక్క కడ శబ్దానికి తప్ప మిగిలిన వాటికి అంత్య వర్ణం లోపిస్తుంది.అలా లోపించిన వాటినే మనం తీసుకుంటాము
అవే  కఱు..చిఱు  నడు..నిడు.....శబ్దాలు .

సశేషం   రేపుకలుద్దామా.....