సంధుల విఙ్ఞానము...6.,సవర్ణ ధీర్ఘ, గుణ  సంధులు

తిరిగి  సంధుల విఙ్ఞానములోనికి వద్దాము....

అయితే  సంస్కృత వ్యాకరణం,తెలుగు వ్యాకరణం వాటి వాటి భాషా మరియాదలను బట్టి  నిర్వచనాలు చెప్పబడ్డాయి....ఇలా చెప్పుకున్న సంధులలో అనేక రకాలున్నప్పటికి ముఖ్యంగా "అచ్ సంధులు" "హల్ సంధులు " అనేవి ముఖ్యమైనవి ...వీటిలో తిరిగి అనేకరకాలుగా వ్యాకరణ కర్తలు శలవిచ్చారు. మనం వాడే తెలుగు భాషలో అనేకమైన సంస్కృత పదాలు ఎంతగానో కలిసి ఇమిడి ఉన్నాయి కావున ముందుగా సంస్కృత సంధులు గురించి తెలుసుకుందాము......

........సంస్కృత సంధులు......

వర్ణాలు గాని పదాలు గాని కలియుటయే సంధి ఇలా కలిసిన సమయంలో అక్షర లోపము  ఆగమము ఆదేశము  మొదలగు వాని వలన  జరిగే మార్పులు  సంధులౌతాయి ఇలా జరిగే సందులు పదాల మద్య సంహిత ఉన్నప్పుడు మాత్రమే జరుగుతుంది . సంహిత అనగా అక్షరాల మద్య అర్ధమాత్రా వ్యవధానం కంటే ఎక్కువ వ్యవధానం లేకుండా ఉండే స్థితి ..వ్యవధానమనగా రెండు పదాల మద్య మరొకటేది లేకుండుట,

ఈ సంధులు సంస్కృతం లో స్థూలంగా 3 రకాలు..1)ఆగమ సంధులు...2)ఆదేశ సంధులు...3)ఏకాదేశ సంధులు ...అని మూడు రకాలుగా ఉంటాయి.....

తెలుగు భాషకు సంస్కృత సాంగత్యమధికముగా నుండుటవలన సంస్కృతమునందలి సంధులనేకము తెలుగు భాషలోనికొచ్చినవి..అవి

సవర్ణధీర్ఘ సంధి
గుణ సంధి
యణాదేశసంధి
వృధ్ధిసంధి
అనునాసిక సంధి
విసర్గ సంధి
శ్చుత్వ సంధి
జస్త్వ సంధి .........మున్నగునవి

1) సవర్ణధీర్ఘ సంధి
సవర్ణమనగా సమానమైన అచ్చు అని అర్ధము  సవర్ణమైన అచ్చు ధీర్ఘముగా వచ్చుట వలన దీనికి ఆ పేరు  వచ్చినది

"సూత్రము:-  అ ఇ ఉ ఋ లను అక్షరములకు సవర్ణములైన అచ్చులు పరమైనప్పుడు క్రమముగా ధీర్గము ఏకాదేశమగును",,,,,అనగా
అ  ఆ   లకు  అ  ఆ  లు  పరమైతే....ఆ కారము
ఇ.,,ఈ లకు  ఇ  ఈ  లు  పరమైతే....ఈ కారము
ఉ,,ఊ   లకు  ఉ  ఊ   లు  పరమైతే..ఊ  కారము
ఋ  ౠ  లకు  ఋ  ౠ  లు  పరమైతే.ౠ కారము
నైన సవర్ణ ధీర్ఘాలు  ఆదేశమగునని సూత్రార్ధము
ఉదా..,
శత+ అబ్దము....,.......శతాబ్దము       (అ+అ..ఆ)
మహా+ఆనందము......మహానందము(ఆ+ఆ..ఆ)
ముని+ఇంద్రుడు.... ....మునీంద్రుడు  (ఇ+ఇ..ఈ)
గౌరీ+ఈషుడు............గౌరీశుడు     (ఈ+ఈ.,ఈ)
భాను+ఉదయము... ..భానూదయము(ఉ+ఉ.,ఊ)
పితృ+ఋణము...... ..పితౄణము (ఋ+ఋ..ౠ)

2) గుణ సంధి
ఏ ఓ ఆర్  లకు గుణములను సఙ్ఞ కలదు  ఈ గుణములు ఏకాదేశమగుటవలన దీనికి గుణ సంధి అనే పేరుకలిగినది

సూత్రము--"అ  ఆ అను స్వరంబులకు అసవర్ణములైన ఇ  ఉ,,ఋ   లుపరమగు నప్పుడు క్రమముగా ఏ..,ఓ...ఆర్....లు ఏకాదేశంబగు"  అనగా
అ  ఆ   లకు  ఇ   ఈ  లు  పరమైతే....ఏ కారము
అ   ఆ లకు  ఉ,,ఊ  లు  పరమైతే....ఓ కారము
అ  ఆ     లకు  ఋ ౠ  లు  పరమైతే..ఆర్  అనేవి  ఏకాదేశమగును  అని సూత్రార్ధము

ఉదా..,
దేవ+ఇంద్రుడు..........దేవేంద్రుడు  (అ+ఇ..,ఏ)
మహా+ఈశుడు.........మహేశుడు(ఆ+ఈ....ఏ)
సూర్య+ఉదయము...సూర్యోదయము(అ+ఉ..,ఓ)
గంగా+ఊర్మి.............గంగోర్మి    (ఆ+ఊ.....ఓ)
దేవ+ఋషి...............దేవర్షి     (అ+ఋ....ఆర్)

(పాల్గొనే మిత్రులందరకు నాదో చిన్న విన్నపము..,,చదివిన వారు ప్రతి ఒక్కరూ ఒక్కో సంధికి  ఒక ఉదాహరణ వ్రాయవలసినదిగా కోరుచున్నాను)

సశేషం....రేపుకలుద్దామా!.